JAN KIEPURA

Na stopniach pociągu, czy na hotelowym balkonie witały go wielotysięczne tłumy. Krótkim gestem uciszał wiwaty i po chwili rozbrzmiewał potężny, metaliczny i jasny głos. Mimo wielkiej, międzynarodowej sławy uważał się za prostego „chłopaka z Sosnowca”. Uznawany za następcę Enrico Caruso zrobił oszałamiającą karierę, o której pisał przyjacielowi: „Pociągi, taksówki, dziennikarze, ryk publiczności, kwiaty, mowy, żebraki, kochanki wszystkich narodowości i kolorów włosów, przekleństwa tak zwanej kariery - i tak w coraz nowym mieście: Paryż, Wiedeń, Amsterdam, aż się we łbie kołuje (...) Mam wszystko: sławę, pieniądze, mercedesy 100HP, entuzjazm tłumów, odznaczenia, zaszczyty, wszystkie domy Europy otwarte, wszystkie panny z otwartymi rękoma i... rozłożonymi nóżkami, agencje z wywieszonymi jęzorami prześcigają się w ofertach, każdy minister i prezydent chętnie by mnie gościł u siebie, słowem mam wszystko, co do szczęścia trzeba, lecz szczęśliwy nie jestem...”

W 1926 roku Kiepura wyjeżdża do Wiednia, Paryża i Mediolanu. Miasta te stanowiły wówczas najbardziej liczące się ośrodki sztuki operowej w Europie. Jego kariera zaczyna rozkręcać się w roku 1926 właśnie w Wiedniu, gdzie występy zaczął od Theater an der Wien. Tam wystawiano Zemstę Nietoperza Johanna Straussa, gdzie w scenie balu u księcia Orłowskiego jest w zwyczaju wstawiać niewielkie koncerty okolicznościowe. Kiepura zaśpiewał wtedy, jako taką wstawkę, arię Księcia z opery Rigoletto G. Verdiego - "La donna e mobile". Wtedy usłyszał go Franz Schalk, dyrektor Opery Wiedeńskiej i zaproponował młodemu śpiewakowi występy na tej znanej scenie. Kiepura debiutował we wrześniu 1926 r. jako Cavaradossi w „Tosce" Pucciniego u boku samej Marii Jeritzy. Po kolejnych występach dostał stałe angagment, oferujące także, jak pisał Kiepura, „[...] mieszkanie w pałacu cesarzy Austrii, gdzie mieszkają najznakomitsi artyści tutejsi".

Kolejnym wielkim wydarzeniem, które utorowało Kiepurze drogę do największych scen świata była premiera „Turandot” G. Pucciniego. Partia Kalafa z tejże opery była jedną z największych - obok wcześniej wspominanego Księcia w Rigoletcie - kreacji artystycznych Jana Kiepury. Po raz pierwszy zaśpiewał ją w Wiedniu w roku światowej prapremiery tego dzieła, zaś dwa lata później - w 1928 roku tą partią debiutuje w mediolańskiej La Scali, odnosząc tam ogromny sukces. I chociaż w samej La Scali wystąpił zaledwie kilkanaście razy, to występ ten stał się początkiem wielkiej kariery operowej artysty, który począł święcić tryumfy także w innych słynnych teatrach operowych, takich jak Opera w Paryżu, Covent Garden w Londynie, Teatro Colón w Buenos Aires. Występował na scenach Berlina, Monachium, Paryża, Buenos Aires, Brukseli, Budapesztu, Pragi, Brna, Hawany, Rio de Janeiro, Sao Paulo. Występował także i w Polsce, do której tęsknił i wciąż wracał.

Od początku 1938 roku Kiepura był związany z Metropolitan Opera w Nowym Jorku i z Ameryką w ogóle, z wyjątkiem sześcioletniej przerwy (1948-1954) kiedy to Kiepurowie przenieśli się do Paryża, występując w całej Europie. W 1946 roku przyjmują obywatelstwo amerykańskie. Wtedy gaża Kiepury wzrasta w oszałamiającym tempie, za koncert płacą mu 1000 dolarów, nie mówiąc już o operach. Prasa rozpisuje się i prześciga w znakomitych recenzjach. Kiepurowie śpiewają również w Ameryce Południowej: w Rio de Janeiro, Buenos Aires i w wielu innych.

Ukoronowaniem kariery scenicznej Jana Kiepury staje się właśnie debiut na deskach nowojorskiej Metropolitan Opera 10 lutego 1938 roku w partii Rudolfa w Cyganerii G. Pucciniego. Przez następne trzy sezony był związany z tą sceną, śpiewając m.in. partie Don Josego w Carmen G.Bizeta, Cavarodossiego w Tosce G.Pucciniego, kawalera de Grieux w Manon Lescaut, czy wreszcie księcia Mantui w Rigoletcie G. Verdiego. Ta ostatnia rola została w 1939 roku upamiętniona poprzez nagranie z transmisji radiowej stacji NBC przeprowadzonej 11 marca 1939 roku. Jest to zresztą jedyny zapis sceniczny śpiewu Jana Kiepury. Słuchając tego właśnie nagrania (zostało ono wydane przez kilka firm m.in. przez Myto Records - 2 MCD 921.56) łatwo można zrozumieć, na czym polegał fenomen tego głosu. Nie tylko na tym, jak pisał cytowany już wcześniej J. Waldorff „[...]że drugiego głosu tenorowego takiej siły, pełni i blasku jak gdyby nasyconej słońcem złota w dziejach dzisiejszej wokalistyki nie było", ale przede wszystkim na nieprawdopodobnej wręcz radości śpiewania, którą czuje się w każdej nucie. Kariera sceniczna jednak zdawała się już Kiepury nie pociągać. Kilka lat później - w 1943 roku - odchodzi ze sceny. Powodów takiej decyzji było z pewnością wiele. Nie bez znaczenia zdawały się być kwestie finansowe. Kiepura często powtarzał, że „opera - to zajęcie dla żebraków", a powszechne jest mniemanie, że lubił pieniądze. Niektórzy nawet wytykają to jako wielką wadę. Ci, co go znali, twierdzą jednak, że wynikało to raczej z panicznego lęku przed biedą, jakiej zaznał, nim stał się sławny. Jak słusznie zauważa Jacek Marczyński (Rzeczpospolita 13 maja 2002) dodać do tego trzeba świadomość niepewności operowej kariery, pogłębionej chronicznym nieżytem jamy nosowej i krtani oraz tym, że jako człowiek bez wcześniejszego wykształcenia muzycznego, nowych ról musiał uczyć się nie z nut, lecz ze słuchu. Nie da się ukryć, że repertuar operowy Kiepury był stosunkowo skromny, jak na tenora o takich możliwościach głosowych. Od połowy lat trzydziestych właściwie nie dodawał już do niego żadnych nowych ról, powielając jedynie wcześniejsze kreacje

Bardzo wielu przeciwników Kiepury zarówno jemu współczesnych, jak i dzisiejszych zarzucało śpiewakowi, że porzucił kraj, by robić karierę za granicą i przesadnie dbał o swoją popularność. Zapominają oni jednak, że rozsławiając swój talent na świecie, Kiepura sławił także nasz kraj, gdyż na każdym kroku podkreślał, że jest Polakiem - "chłopakiem z Sosnowca". Demonstrował swą polskość w wielu drobiazgach. Przy lada okazji podkreślał że nosi polskie buty, zapraszał na polski obiad, także ślub z Martą Eggerth wziął w Polsce. Adam Czopek w swoim artykule w Naszym Dzienniku z dnia 11 maja 2002 polskości Kiepury poświęca bardzo dużo miejsca pisząc m.in., „[...]że Jan Kiepura zawsze podkreślał swój polski rodowód i chętnie w kraju koncertował. Nawet zarobione w świecie pieniądze starał się - w części - lokować w rodzinnych stronach.”

W prasie polskiej o Kiepurze ukazywały się paszkwile oraz fatalne recenzje. Gazety podlegające pod cenzurę komunistyczną starały się Go poniżać i zniesławiać. Były to artykuły wymyślane i wyssane z palca. Między innymi : „Przekrój”, Kobieta i Życie”, „Film” oraz radio i telewizja. Dopiero 7 września 1958 roku Kiepurom udało się odwiedzić kraj. Wówczas okazało się, że cała antykiepurowska kampania PRL-owskiej prasy nie była w stanie zmienić stosunku Polaków do swojego ulubieńca. Naród Polski nie zapomniał o Kiepurze. Lotnisko Okęcie pękało w szwach, kiedy Jan ukazał się w drzwiach samolotu i zaczął śpiewać, wiwatowaniu nie było końca. Następnie tłumy z lotniska zaniosły Kiepurę na rękach do recepcji. Kiepura śpiewał w Warszawie (z Wandą Polańską), w Krakowie w Hali „Wisły” z żoną Martą Eggerth, następnie w Poznaniu, Łodzi, Katowicach i Sosnowcu, przekazując uczniom Szkoły Muzycznej przepiękne słowa, które wpisane są w motto tej szkoły, a brzmią one „Trzymajcie Wysoko Sztandar Muzyki Polskiej”. Odwiedzili przy okazji serdecznych przyjaciół rodziny Kiepurów pp. Zagórskich w ich domu przy ul. Konrada 4. Przy szczególnie ważnych zdaniem artysty okazjach występował on z przywieszonymi na klapie fraku baretkami swoich odznaczeń. Tak było w Polsce. Kiepura został odznaczony m.in. Polskim Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, francuską Legią Honorową, belgijskim Orderem Leopolda I oraz szwedzką Gwiazdą Polarną.

Do jeszcze jednego spotkania Jana i Marty Kiepurów z Polską i Sosnowcem doszło, ale już w Ameryce. Kiepurowie spotkali się z drużyną piłkarską „Zagłębia”. Zespół ten grał w mistrzostwach o Puchar Ameryki w 1964 roku. Zdobył jednak wtedy - jak pisze Mirosław Ponczek ( "Męska piłka nożna w stuleciu miasta Sosnowca 1902 - 2002 " , Sosnowiec 2002 ; M. Ponczek , A. Fryc , Dzieje piłki nożnej w Sosnowcu ",Sosnowiec 2006 ;"Jan Kiepura.Jego związki z piłką nożną.Przyczynek do biografii wielkiego artysty," Sport Wyczynowy" 2002, nr 7 - 8 )- Puchar Interligi Amerykańskiej . Kiepurowie wraz z synem Tadeuszem byli na tym meczu. Kiedy pierwsza połowa meczu zakończyła się remisem, Kiepura wszedł do szatni i zmobilizował zawodników do lepszej gry słowami cyt. „Ja zdobyłem Amerykę głosem, a wy musicie ją zdobyć nogami”. Zawodnicy wygrali ten mecz z drużyną Grecką 1 : 0 i zdobyli Puchar Ameryki. To było ostatnie spotkanie Kiepury z Polakami.

W czerwcu 1966 roku podpisuje umowę z Metropolitan Opera w Nowym Jorku. Rozpoczyna próby do opery „Carmen” Bizeta. Niestety nagła śmierć artysty przerywa to przedsięwzięcie. Umiera w poniedziałek przed południem 15 sierpnia 1966 roku w swym domu w miejscowości Harrison pod Nowym Jorkiem. Zgodnie z życzeniem artysty, aby Jego ciało spoczęło w Polsce, w dniu 3 września 1966 roku samolot z Jego zwłokami o godzinie 17.40 wylądował na płycie lotniska Okęcie w Warszawie. Zmarłemu towarzyszyła żona Marta i dwaj synowie. Wokół lotniska zgromadziły się tłumy. Trumnę przeniesiono do kościoła św. Krzyża. Po mszy świętej trumna ze zwłokami artysty wystawiona została w hallu Teatru Wielkiego. W sobotę odbył się pogrzeb mistrza. Podczas mszy, która odbyła się kościele św. Krzyża, artystę swym śpiewem żegnali Bogdan Paprocki i Bernard Ładysz.

 Następnie kryształową trumnę zapakowano w skrzynie z ciemnowiśniowego drewna. Trumna wraz ze zwłokami największego artysty świata spoczęła na Warszawskich Powązkach w Alei Zasłużonych. W pogrzebie wzięło udział ponad 100.000 ludzi. Pełną prawdę w PRL-u o sławnym śpiewaku i artyście ujawnia dopiero Jego pogrzeb oraz kondukt uformowany za jego trumną. W taki to sposób ocenia się bezinteresowną miłość człowieka do własnego narodu i Ojczyzny. Powązki uświadomiły wszystkim pozycję, jaką zajmował w świadomości społecznej Polaków. Dziś powstają na jego temat książki, wiersze, stawia mu się pomniki. O Kiepurze się po prostu pamięta, oby został na zawsze w naszej pamięci.

Kariera Marty Eggerth zaczęła się, kiedy miała 10 lat w rodzinnym Budapeszcie. W wieku 17. lat była już uznaną gwiazdą operetki. Śpiewała pięknym sopranem, choć po śmierci męża - miłości jej życia, tenora Jana Kiepury w 1966 r. zdruzgotana jego odejściem zamilkła na kilka lat. Za namową matki wróciła do śpiewania, ale drugi raz za mąż już nie wyszła. Marta Eggerth była jedną z ostatnich artystek tzw. srebrnej epoki operetki. Specjalnie dla niej role i całe dzieła pisali tacy mistrzowie jak Franz Lehár czy Fritz Kreisler.

W latach 30. odkryto ją dla filmu. Na planie jednego z nich - w 1934 r. - zakochała się bez pamięci w Janie Kiepurze, który podbijał sceny operowe. On miał 32 lata, ona 22. Bliższa znajomość z Marthą rozpoczęła się od spaceru ulicami uśpionego Berlina. Jan odprowadzał filmową partnerkę do domu, po dniu zdjęciowym. Było już po północy, gdy napotkali starą kwiaciarkę z ogromnym koszem. - Pani Marto, czy może mi pani pożyczyć 15 marek?. Kwiaty jej wręczył, pytając cicho: - Czy domyśla się pani, dlaczego je kupiłem?.  Spodziewając się gorących miłosnych wyznań usłyszała: - Tak strasznie żal było mi tej starej, że do późna w nocy nie sprzedała towaru!. Na długo przed ślubem powiedział: - Nie możesz zostać moją żoną z trzech powodów. Po pierwsze nie jesteś Polką. Po drugie, farbujesz włosy, a po trzecie jesteś aktorką. Martha odpowiedziała: - Aktorką jestem i będę. Włosy rzeczywiście farbuję, ale mogę wrócić do naturalnych. A Polką stanę się przy Tobie.

Piękna aktorka i śpiewaczka poślubiła o 10 lat starszego mężczyznę. Para pobrała się w Katowicach w 1936 r. i zaczęła światowe życie.  Na pytanie, jak układało się ich domowe życie, odpowiedziała: - Wspaniale. Jan był cudownym człowiekiem, jedynym mężczyzną mojego życia. Nigdy z nikim innym już się nie związałam, nikogo tak nie pokochałam. Kiepura miał podobno magiczną moc oddziaływania na kobiety. Niektórzy mówią, że bardzo lubił flirtować. Czy Eggerth była o niego zazdrosna? - Oczywiście, że byłam zazdrosna. Nie mogłam nie być, ponieważ dosłownie wszędzie, gdzie tylko się pojawił, otaczały go tłumy wielbicielek. Zdawałam sobie jednak sprawę, że to cena sławy - mówiła Marta.

W 1938 r. Kiepurowie byli już w USA. On występował w Metropolitan Opera w Nowym Jorku, dawał też koncerty w całych Stanach oraz w Kanadzie. Marta dostała angaż na Broadwayu. Podpisała też kontrakt z wytwórnią Metro-Goldwyn-Meyer. Jan i Marta tworzyli piękną parę nie tylko w życiu prywatnym (mają dwóch synów), ale i na scenie. Podbili Broadway i świat. W 1943 r. zaczęli występować razem na Broadwayu w operetce Franza Lehára Wesoła wdówka. Po II wojnie występowali m.in. we Francji i Londynie, nagrywali filmy, dawali recitale, występowali z Wesołą wdówką nawet w Berlinie w 1965 r. Ironia losu sprawiła, że rok później Marta sama została wdową.

Po śmierci męża w 1966 r. Eggerth usunęła się w zacisze domu, poświęcając się głównie wychowywaniu synów - Jana Tadeusza (ur. w 1944 r.) i Wiktora (ur. 1950). Nie zerwała jednak całkowicie kontaktu ze sceną, występując od czasu do czasu w Nowym Jorku i Wiedniu. Gdy odzyskała chęć do śpiewania, w latach 70. występowała w telewizji, w 80. grała w musicalach, a w 1989. roku na festiwalu w Łańcucie. Jako 87. latka zaśpiewała na scenie Opery Wiedeńskiej fragmenty z Wesołej wdówki w czterech językach i dostała owacje na stojąco. Dwa lata później wystąpiła w Londynie, w wieku 95. lat dawała kameralne koncerty w Café Sabarsky w Nowym Jorku. Po dziewięćdziesiątce wróciła też do aktorstwa. Zagrała wiekową diwę operową zamieszaną w morderstwo w austriackim serialu Tatort.

Ostatnie lata życia spędziła w zbudowanym z kamienia, pełnym pamiątek domu pod Nowym Jorkiem, który kupiła z Kiepurą w 1958 r. - Ludzie pytają mnie, jak to jest mieć 100 lat - mówiła w rozmowie z The Washington Post. - Mówię, że nie wiem. Nie mam porównania. Zapytajcie mnie o to, jak będę mieć 200 lat - powiedziała.

W 2012 roku została odznaczona przez prezydenta Bronisława Komorowskiego Krzyżem Kawalerskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Zmarła 26 grudnia 2013 roku w wieku 101 lat w Rye w Stanach Zjednoczonych.